ARAFTAKİ ADAM, CEMİL MERİÇ

 PROF.DR. HÜSAMETTİN ARSLAN'DAN MUHTEŞEM CEMİL MERİÇ DEĞERLENDİRMESİ...

Konuşmamı daha en başında söyleyeyim. Beşir Bey de bahsetti. Ben bir Cemil Meriç’iyim.

Bana göre insanın bir tane biyolojik babası vardır. Ama birden fazla entelektüel babası olabilir. Benim entelektüel babalarımdan biri.

Diğer entelektüel babalarımı da tanıyabilmem için bana ilk kapıyı açan düşünür Cemil Meriç’dir. Tabii ki benim Cemil Meriç’im ve buradaki konuşmacıların Cemil Meriç’i farklı olabilir. Cemil Meriç’in bu ülkesini çok, bu ülke kitabını ben çok önemsiyorum.

Ve onun için Cemil Meriç’in bu ülkede filozof olduğunu söylüyorum. Geçenlerde başka bir Cemil Meriç’le ilgili toplantıda Cumhuriyet dönemi boyunca ya da Cemil Meriç bu ülkeyi yazdıktan sonra Cemil Meriç’in arkadaşlarına baktığımız zaman da Cemil Meriç’in bu ülkesi ayarında acaba başka bir metin gösterebilir miyiz diye merak ediyorum.

Cemil Meriç’i en iyi anlamak çağdaşlarıyla anlamak. Kendi bağlamında anlamak gerekir Cemil Meriç’i.

Ben de Cemil Meriç'i gördüm. Gördüğüm için de bahtiyarım. Onunla bir röportaj yaptım. Göztepe'deki evine gittim ve sohbetine katıldım. Sorularım vardı, sorular sordum.

 ilk gittiğimde ona bu ülkeden, bu ülkenin birçok bölümü ezberimdeydi ve o kadar çok tekrar okumuştum ki ezberlemiştim. Bir bölüm okudum. O okuduğum bölümü size de okumak isterim. Zaten biliyorsunuz, buradaki insanların çoğu biliyor. Kıtaları ipek bir kumaş gibi keser biçerdik. Kelleler damlardı kılıcımızdan. Bir biz vardık cihanda, bir de küffar. Zafer sabahlarını kovalayan bozgun akşamları. İhtiyar dev mağazadaki ihtişamından utanır oldu. Sonra bu unutkanlık, utangaçlığa bıraktı bir yerini. Diye devam ediyor. Şuna inanıyorum ben. Benim bildirimin başlığı biraz posmodern vs. Ben posmodern değilim. Cemil Meriç de bir posmodern değildi.

Hepimizin şöyle bir maceradan geçtiğimizi düşünüyoruz. Düşünüyorum. Burada oturanlar, siz ve ben. Birçok yönümüzde moderniz. Modern tramvaylara biniyoruz. Modern yollarda yürüyoruz. Modern kitaplar okuyoruz. Modern bir havayı teneffüs ediyoruz. Ve hepimiz bundan nasiplendik. Modern kültürü, pop kültürü değil mi?

Bunları teneffüs ediyoruz yani. Ama bence bu bizim modern yanımız. Bir de içimizde

piremodern denen bir şey var. Piremodern bir şey. İki yüzyıldır modernleşiyoruz. Bu içimizdeki piremodern, modern öncesi en az bin yıllık. Mesela Türk devlet diliyle Türkçe'yi düşündüğünüz zaman binlerce yıllık. Biz kimiz? Bu iki yüzyıllık modernitenin bize armağan ettiği kimlik miyiz? Yoksa bizim biz olmaklığımız tam da içimizdeki piremodern olan mıdır? İşte bu piremodernliği keşfettiğimiz zaman kendimiz olabiliyoruz. Cemil Meriç beni Batı dünyasına açmıştır. Batı dünyasında. İnsan bana göre farklı olanı anladığı zaman  kendi olabilir. Cemil Meriç de Paris'e gider. Batı'nın büyük kentlerine gider. Çin'e gider, Hindistan'a gider. Fakat oraları tam da içimizdeki piremodernliği keşfetmek için ziyaret eder. Bu Novalis'in ünlü sözünde söylediği gibidir. Bütün dönüşler yuvayadır. Paris'e gidebilirsiniz, Londra'ya gidebilirsiniz, Berlin'e gidebilirsiniz. Ama bütün dönüşler yuvayadır. Bütün dönüşler içimizdeki piremodernliğedir. Biz içimizdeki piremoderniz. Bunu şöyle de anlayabiliriz Cemil Meriç'e anlama karşısından. Biz bir yanımıza Kudüs ve Mısır geleneğinden geliyoruz. Buna İbrahim’i gelenek diyoruz. Fakat dünyada bir de Atina geleneği var, Grekler geleneği var. Bu bizim bugün iki yüz senedir tanıştığımız uygarlık, medeniyet. Bu Atina'nın devamı olan medeniyet. Ama biz Mısır geleneğinden geliyoruz.

Mısır ve Kudüs geleneğinden geliyoruz. Ben içimizdeki piremodernin tam da bu gelenek olduğunu düşünüyorum. Ama siz ve ben, buradakiler, ne kadar dindar olursak olalım, ne kadar yerli olduğumuzu iddia edersek edelim, kabul edelim ki ilkokuldan itibaren bu Greklerin devamı olan bir medeniyetle büyüdük. Hocam söyledi, Cemil Meriç de öyle büyüdü. Şimdi bu bizim yazgımız, bu bizim tercih ettiğimiz bir şey değil. Biz tercihen bu Atina'nın devamı olan, Greklerin devamı olan medeniyeti tercihen almadık. Mecburen ona talip olduk. Bu bir kader, bu bir yazgı. Bence bu yazgıyı kabul etmek zorundayız.

O zaman şöyle formüle edebiliriz. Biz, hem İbrahim’i geleneği içindeyiz, hem de bu Atina geleneği içindeyiz. Müslüman Grek’iz, Grek Müslümanız. Bunu reddetmekten vazgeçmeliyiz. Yani kendimize işkence etmekten vazgeçmeliyiz. Şimdi bu durumda bize düşen şey, bu dünyanın efendilerinin, bu Avrupalıların, Anglosaksonların, bu dünyanın efendilerini anlamak boynumuzun borcudur.

Ben Cemil Meriç'i böyle okudum. Batı egemen, batı belirleyici. İşte Türkiye merkezi düşünemiyoruz. Düşünemeyiz, düşünemiyoruz yani. Bu bizim suçumuz değil. Çünkü dünyanın bir tek merkezi var ve orası. Egemenlik onun, güç onun, kültür onun elinde. Dolayısıyla Cemil Meriç beni bu batı dünyasına açmıştır. Ve eğer ondan kaçamıyorsam, bu batının tahakkümünden, batının üstünlüğünden, Euro merkezlikten, Euro semtinizden falan kaçamıyorsam, bana düşen en büyük görev bu kaçamadığım şeyi öğrenmektir. Ondan ancak öğrenerek kaçabilirim. Ve başka bir kaçma şansım yoktur. Bir kere bunu kabul etmeliyiz.

Cemil Meriç bana göre, bu açıdan bakıldığında, Cemil Meriç Hugo'yu anlatırken, Cemil Meriç başka büyük düşünceleri anlatırken bile, işte Cemil Meriç'in farkı budur. O Cemil Meriç'in anladığı biçimiyle batıdır. Var olduğu şekliyle batı değildir. Cemil Meriç'in batılı düşüncelerini anlama tarzı, Cemil Meriç'in imzasını taşır. Yani bu ülkenin imzasını taşır. O bir Türkiyeli gibi anlamıştır ve bize sunmuştur.

Biz Cemil Meriç'in metinlerini okuduğumuz zaman, hep içimizdeki pire moderne geri döneriz. Onun gibi yaparız. Geri döneriz.

Benim için Cemil Meriç Araf’taki adamdır. Araf, Araf'taki adam sınırlarda dolaşır. Buna biz modern entelektüellerin anlatırken, marjında durmak diyoruz.

Marjında durmak. Yani kendi uygarlığının marjındı durmak, ama aynı zamanda başka uygarlıkların ve başka düşünme gelinliklerin de marjında durmak. Entelektüel olanın deyim yerinde ise raconu budur.

Kimse marjındı durmadan entelektüel olamaz. Yani ideal formuyla entelektüel olamaz. Marjin bize mesafe alma imkânı sınar.

Yani kendi medeniyetimizin marjinde durduğumuz zaman, ona karşı mesafe alabiliriz. Batı uygarlığının marjinde durduğumuz zaman da ona karşı mesafe alabiliriz. Eleştirel tavır için mesafe şarttır. Yoksa atalarımızın söylediği şeyleri aynen tekrar ederiz. Cemil Meriç bu anlamda ağırlıkta durur ve Batı'yı anlatırken bile, yani hayranlıkla anlattığı durumlarda bile Batı düşünce geleneklerinin marjindedir. Kendisi sol gelenekten gelir ve onun marjindedir.

Ama ben inanıyorum ki defacto Türkiye'nin modernleşme macerası gelince zaten fiilen kendi uygarlığının da marjindedir. Hocam söyledi. Modern mekteplerde okudu.

Modern düşüncenin büyük hocalarından ders aldı. Cemil Meriç'i anlamak için çağdaşlarına bakmak lazım. Cemil Meriç'in çağdaşları, birçok çağdaşı ne kendi uygarlıklarının marjinde durabildiler ne de ilgilendikleri, hayranlık duydukları Batı düşüncesinin marjinde durabildiler.

Onlar kendi medeniyetlerden bilinçli olarak çıkmayı tercih ettiler. Out oldular. Ve dolayısıyla kendi medeniyetlerine dışarıdan baktılar.

Marjinden değil. Marjin bize hem kendi gelinliklerimizden beslenme imkânı hem de dönüp onu eleştirme imkânı verdi. Entelektüelin yaratıcılığı, yeni fikirler söylemesi burada gerçekleşir.

Bence Cemil Meriç bu anlamda marjinde bir entelektüeldir. Ve bana göre Türkiye'de eğer entelektüel diye biri olacaksa bir kişilik olacaksa bana göre bunun tipik örneği Cemil Meriç'tir. Cemil Meriç, doğum günü ve yıl dönümlerini kutladığımız 3-5 kişiden biridir. Bunu size hatırlatmak istiyorum. 3-5 kişiden biridir. Bu 3-5 kişi Tanpınar, Topçu, Cemil Meriç ve Necip Fazıl'dır. 3-5 kişiden biridir. Cemil Meriç, entelektüel olmayı da şöyle anlamak gerekir, Cemil Meriç'ten yola çıkarak düşündüğümüz zaman. Entelektüel zannedildiği gibi devlete kafa tutan, bilmem neye kafa tutan kişideydi. Entellektüelin ilk önce hesaplaşması gereken şeyi bağlı bulunduğu ya da öğrendiği düşünme gelenekleridir. Bu gelenekler kendi tarihimizden devraldığımız düşünme gelenekler olabilir. Batılılardan devraldığımız düşünme gelenekler olur. Entelektüel önce bu geleneklerle hesaplaşmalıdır. Entelektüeli entelektüel yapan şey budur. Gerçek entelektüel budur. Önce düşünce alanında kendisi, düşünce kulvarındadır. Düşünce politika kulvarında değildir. Dolayısıyla ilk yapması gereken şey, varisi olduğu düşünme gelenekleriyle hesaplaşmaktır.

Cemil Meriç, Cemil Meriç'i düşünür yapan şey, bu batı geleneğidir ve onunla bence hesaplaşmıştır. Cemil Meriç, benim için Cemil Meriç, kelimelerle dans eden adamdır. Kimi belinde kılıçla doğar, kimi elinde kalemle. Ben kalemle doğmuşum. Bana göre Cemil Meriç'in kendisine en iyi anlattığı ifadelerden biri budur. Düşünmek ve yazmak kelimelerle danstır.

Bana göre, eğer ben eksik okumadıysam, Türkiye'de bu kelimelerle dans denilen şeyi en iyi yapan adamdır. Çünkü şiirin tornasından geçmiştir. Aynı zamanda tercümenin tornasından geçmiştir.

Ve tabii ki başka şeyler de vardır. Cemil Meriç'i okurken öyle büyüleyici bir dili vardır ki, bu büyünün etkisi altında kalarak muhtevayı kaçırırsınız. O kadar etkilidir.

Benim için Cemil Meriç'i güzel yapan, iyi bir yazar yapan hususiyetlerden biri budur. Bana göre, belki abartılı bulabilirsiniz. Yani abartılı bulabilirsiniz, sözü de abartılabilir.

Bana göre, Cemil Meriç, Octavio Fazlandan daha büyüktür. Çorhan'dan daha büyüktür. Türkiye'de entelektüellerin ellerinden düşürmediği ve öğrencilere tavsiye ettiği batılı bir sürü yazardan daha büyüktür.

Ve bana göre, Cemil Meriç Türkiye'nin Niçe’sidir. Şu anlamdan Niçe’sidir. Cemil Meriç, Cemil Meriç yazar kelime düşünürken üslubundan bunu görürsünüz.

Tam Pınar gibi fırça darbeleri kullanmaz. Cemil Meriç'in elindeki kalem fırça değildir. Cemil Meriç'in elindeki kalem bence çekiçtir.

İşte bu yanıyla, Cemil Meriç'in metinlerini okurken, hem yazılarında muhatabı olan fikirleri ve kişileri çekiçler, hem de onu okuyan okuyucuyu minik çekiç darbeleriyle çekiçler. Yani uyandırır. Evet, vakit sınırlı olunca biraz da tabii insanın konsantrasyonu bozuluyor.

Bence çok azımızın, buradaki oturan kişiler de dahil, çok azımızın öldükten sonra, biz öldükten sonra da okunabilecek, hatta birkaç kuşak okunabilecek kitaplar yazabileceğimizi düşünüyorum. Cemil Meriç, öldükten sonra da okuyabileceğimiz, daha sonraki nesillerin de tekrar tekrar okuyacağı kitapların yazarıdır. Teşekkür ederim.